برای درک ریشه های شکل گیری بازارهای ایران بد نیست بدانیم این فضاها از نخستین روزها به صورت ردیفی از دکان ها در دو سوی جریان آب داخل شهرها پدید آمدند. بعدها سقف بر فراز این گذرها کشیده شد و به مجموعه های سرپوشیده ای تبدیل گردید که امروز نمونه هایشان را در شهرهای گوناگون جهان می بینیم.
نمایش
چیستی بازارهای ایران
برای فهم کارکرد بازار، نخست باید با واژه هایی آشنا شویم که در متون فارسی به وفور درباره آن به کار رفته اند:
1. “راسته بازار“: مسیر اصلی با ردیفی از حجره های متعلق به یک حرفه یا صنف.
2. “دالان“: راهرویی که گذرها را به شکل مستقیم یا غیرمستقیم به هم پیوند می دهد.
3. “قیصریه“: بخشی ویژه عرضه کالاهای سبک اما ارزشمند و گرانبها.
4. “تیم و تیمچه” : فضاهای سرپوشیده کوچک و بزرگ که برای دادوستد کالاهای سنگین یا قیمت بالا استفاده می شوند و سقف آنها با هنرهای گوناگون آراسته است.
5. “کاروانسرا“: محل استراحت مسافران که گاه نقش انبار را نیز بر عهده دارد و ممکن است دفاتر تجاری هم در همان پیرامون باشد.
6. “سرا“: مشابه کاروانسرا اما در دل بازار؛ محل عرضه نمونه ها یا کالاهای کوچک همراه با دفاتر و انبارها. عمده فروشان نیز معمولا در سراها فعالیت می کنند.
7. “چهارسو / چارسو“: نقطه تلاقی دو راسته مهم بازار که معمولا با شکوه ترین تزئینات را دارد و گاه جایگاه پاسداری بازار است.
8. ”بازارچه“: بازار سرپوشیده کوچک محله ای برای تامین نیازهای روزمره ساکنان.
9. “بازاری“: کسی که در بازار به عنوان بازرگان، عمده فروش، خرده فروش، دلال، صراف و مانند آن فعالیت می کند.
با نگاهی گسترده تر به تاریخ بازار، می بینیم که میدان اصلی شهر معمولا در آستانه ورود یا خروج بازار قرار می گرفت؛ نمونه روشن آن میدان نقش جهان اصفهان است. پس بازار تنها ردیف حجره های سرپوشیده در امتداد گذرها نیست؛ مجموعه ای از کاروانسراها، سراها، تیمچه ها و فضاهای وابسته را نیز در بر می گیرد. همچنین خدمات عمومی چون مسجد، مدرسه و دیگر عناصر شهری در دل این مجموعه حضور دارند تا پاسخگوی نیازهای گوناگون بازاریان و مردم باشند.
چیدمان مغازه ها در بازارهای ایرانی
ساکنان طبقات مختلف اجتماعی در فاصله هایی دور و نزدیک نسبت به بازار زندگی می کردند و بازارها بسته به زمان و شرایط، گاه پرتپش و گاه آرام بودند. با این حال برای لمس زیست بازار کافی نیست؛ برای شناخت عمیق تر باید به پرسش های زیر پاسخ داد:
- چرا کسبه یکسان در یک پهنه گرد هم می آیند؟
- دلیل ساخت بازارهای سرپوشیده در ایران چه بوده است؟
- آیا بازاریان در سیاست نقش داشته اند؟
- امروز هم بازار قلب تپنده اقتصاد ایران است؟
- چه مشاغلی در بازار حضور پررنگ دارند؟
- آیا مردم هنوز برای خرید به بازار می روند؟ دلیلش چیست؟
- بازار چه کمبودهایی دارد؟
- میانگین تحصیلات بازاریان چگونه است؟
- سبک زندگی اهالی بازار چه ویژگی هایی دارد؟
- و ده ها پرسش دیگر که هر کدام مجالی برای پژوهش بیشتر می طلبد.
در یک جمع بندی، بازارهای ایران آینه زیست شهری و فرهنگ بومی اند؛ جایی برای تماشا، کاوش در زندگی روزمره و کشف سنت هایی که ریشه در تاریخ این سرزمین دارند.
بازارهای دوره ای
علاوه بر بازارهای شهری، در روستاها و مناطق کم جمعیت ایران دو گونه بازار موقت رواج دارد:
- بازارهای فصلی
- بازارهای روزانه
“بازارهای فصلی” گردهمایی هایی موقتی اند که در آنها محصولات مخصوص فصل برای مدت محدود عرضه می شود و هنوز در برخی نواحی کشور دیده می شود.
“بازارهای روزانه“ اجتماعاتی هستند که معمولا هفته ای یک بار در نقاط پراکنده، به ویژه شمال کشور، برگزار می شوند.
در چنین محفل هایی فروشندگان سیار، چایچی ها و هنرمندان محلی حضور دارند؛ لباس های رنگین، خوراکی های بومی و شور و حال جمعی فضایی شبیه جشنواره های خرید اما با رنگ و بوی سنتی پدید می آورد.
برای شناخت نزدیک تر تاریخ بازار در ایران، دیدار از هر کدام از این بازارها تجربه ای پرجزئیات و شگفت انگیز خواهد بود. بنابراین اگر به شهری سفر کردید، بازار آن را از دست ندهید.
سوالات رایج درباره بازارهای ایران
اگر پاسخ پرسش شما در فهرست زیر نیست، آن را در بخش دیدگاه ها ثبت کنید تا در کوتاه ترین زمان ممکن پاسخ دهیم.
تفاوت بازارهای سنتی، فصلی و موقت چیست؟
🛍️بازارهای سنتی به شکل روزانه یا هفتگی و با حجره های ثابت فعالیت می کنند. بازارهای فصلی به مناسبت های دوره ای در بازه زمانی مشخص برپا می شوند. بازارهای موقت یا مناسبتی نیز به مدت کوتاه و به بهانه رویدادهای خاص شکل می گیرند؛ تنوع کالا در آنها بالاست اما دامنه عرضه محدودتر است.
نقش بازارهای ایران در اقتصاد و جامعه محلی چگونه است؟
🧑🤝🧑با فراهم کردن بستر مبادله، ایجاد شغل و زنده نگه داشتن آیین ها و گردهمایی های بومی، به پویایی اقتصادی و سرمایه اجتماعی محله کمک می کنند.
نمونه هایی از بازارهای شاخص ایران کدامند؟
🛒بازارهای شهری با حجره های متنوع، بازارهای فصلی مانند بازارهای ویژه نقل و میوه در فصول مشخص، بازارهای مناسبتی و همچنین بازارهای صنایع دستی در شهرها و روستاها.
چرا مغازه ها بر پایه نوع کالا خوشه بندی می شوند؟
🗂️برای ساده شدن انتخاب مشتری، تسهیل دادوستد در محیط های شلوغ و افزایش تعامل میان فروشندگان و خریداران.
کدام عناصر معماری بر جانمایی حجره ها اثر دارند؟
🕌حجره های کوچک پیرامون حیاط ها، سقف های بلند و گنبدی، بادگیرها، ایوان ها و گذرهای باریک که جریان حرکت و سازماندهی فضا را تعریف می کنند.
بازارهای موقت در چه زمان هایی برپا می شوند و چه می فروشند؟
📅اغلب در تعطیلات، مناسبت های محلی یا رویدادهای فرهنگی تشکیل می شوند و معمولا صنایع دستی، خوراکی های بومی، محصولات فرهنگی و بعضا خدمات کوتاه مدت عرضه می شود.
