معماری مدرن در تهران؛ تاریخچه، عکس

امروز اگرچه معماری مدرن در تهران با برج‌های شفاف و نماهای شیشه‌ای افق شهر را بازتعریف کرده است، این کلان‌شهر روزگاری آبادی کوچکی در حاشیه ری بود. از نخستین نشانه‌های آبادانی در عهد صفویه تا گزینش تهران به‌عنوان پایتخت در دوره قاجار، شهر پیوسته پوست انداخت و بزرگ شد.

در گذر زمان، نشانه‌های نوجویی و سبک‌های تازه معماری ایرانی کم‌کم بر بدنه خیابان‌ها نشست و روی سیمای سنتی تهران، لایه‌ای از مدرنیت ظاهر شد. فهم این روند، کلید پیوند میان گذشته تاریخی با اکنونِ معماری مدرن در تهران است.

معماری امروز تهران اغلب به ساختِ بناهایی می‌اندیشد که دیده شوند؛ رسانه‌پسند اما با ردّی از هویت ایرانی در خطوط و جزئیاتشان.

-فرقانی

شاخصه‌های معماری نوین پایتخت

معماری مدرن ایران مجموعه‌ای از نشانه‌ها و مؤلفه‌ها دارد که شناختشان، فهم بناهای معاصر را روشن‌تر می‌کند.

چرخش از درون‌گرایی به تعامل با شهر

یکی از برجسته‌ترین دگرگونی‌ها در معماری مدرن در تهران، فاصله گرفتن از معماری درون‌گرای سنتی بود. خانه‌های قدیم پیرامون حیاط مرکزی شکل می‌گرفتند و نگاه به درون داشتند؛ در دوران مدرن، ساختمان‌ها با رویکردی برون‌گرا و ارتباط‌گیر با بدنه شهر طراحی شدند. این تغییر در مسکونی، اداری، آموزشی و تجاری دیده شد و منظر تهران را به‌کلی نو کرد.

استفاده از مصالح مدرن (بتن، سیمان، شیشه)

ورود مصالح نو به ساخت‌وساز، جهشی بزرگ در معماری معاصر تهران ایجاد کرد. پیش‌تر خشت، گل، آجر سنتی و گچ غالب بودند؛ از پهلوی به بعد، بتن، سیمان و شیشه فراگیر شدند. بتن و سیمان راه بلندمرتبه‌سازی ایمن را گشودند و شیشه، نور و شفافیت را به نما آورد. سرعت اجرا بالا رفت و امکان طرح‌های خلاقانه فراهم شد.

کارکردگرایی و کاهش تزیینات سنتی

در معماری کهن، تزئینات ظریف چون کاشی، مقرنس، گچ و آجرکاری نقش داشتند. اما در معماری مدرن تهران، اصلِ کارکردگرایی (Functionalism) پررنگ شد؛ پاسخ به نیاز روزمره در اولویت قرار گرفت و زیبایی از سادگی و تناسبات هندسی زاده شد. بنابراین، بسیاری از بناهای مدرن تهران با خطوط صاف و احجام ساده، کم‌تزئین‌تر از عمارت‌های سنتی‌اند.

تأثیرپذیری از معماری جهانی

تهران در قرن بیستم به‌سرعت از جریان‌های جهانی اثر پذیرفت. حضور معماران خارجی چون آندره گدار و بازگشت معماران ایرانیِ تحصیل‌کرده در غرب، سبک‌هایی مانند مدرنیسم اروپایی، گرایش‌های آلمانی و سبک بین‌المللی (International Style) را با هویت ایرانی آمیخت و بناهایی پدید آمد که هم معاصر بودند و هم آشنا.

گزیده‌ای از بناهای شاخص معماری مدرن تهران

برای لمس روند معماری مدرن تهران، مرور نمونه‌های شاخص تصویر روشنی پیش رو می‌گذارد:

دوره ساخت	معمار / طراح	ویژگی شاخص	نام بنا
پهلوی اول	محسن فروغی	هم‌نشینی مدرن‌سازی با ارجاع به باستان	کاخ دادگستری
پهلوی اول	آندره گدار	الهام از طاق کسری با مصالح نو	موزه ملی ایران
پهلوی اول	مهندسان آلمانی	رویکرد مدرن با مؤلفه‌های آلمانی	ایستگاه راه‌آهن تهران
پهلوی دوم	محسن فروغی	یکی از نخستین بناهای تمام‌مدرن دولتی	وزارت مالیه (اقتصاد)
پهلوی دوم	هوشنگ سیحون	ساده‌گرایی و سازه‌های بتنی	بانک سپه مرکزی
پهلوی دوم	هیأت معماران ایرانی و خارجی	نمای مدرن با ستون‌های مینیمال	مجلس سنا
پهلوی دوم	حسین امانت	هم‌افزایی نماد ایرانی و مدرنیسم	برج آزادی
پهلوی دوم	علی سردار افخمی	بازتاب سنت در قالبی مدرن	تئاتر شهر
پهلوی دوم	مهندسان ایرانی و آمریکایی	پیش‌نمونه شهرک‌سازی مدرن	مجتمع مسکونی اکباتان
پهلوی دوم	مهندسان آلمانی	اولین آسمان‌خراش تمام‌فلزی پایتخت	ساختمان پلاسکو (قدیم)

تهرانِ پایتخت؛ نخستین نشانه‌های تغییر

در ۱۷۸۵ میلادی، آغا محمدخان قاجار تهران را پایتخت ایران کرد. در آغاز، تغییرات معماری محدود و بیشتر پیرامون ارگ سلطنتی بود.

اولین سفارتخانه‌ها و عمارت‌های نو

با سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، رفت‌وآمد اروپاییان بیشتر شد و نخستین نشانه‌های معماری مدرن در تهران رخ نمود. انگلیسی‌ها اولین سفارت را در گذر لوطی صالح بازار ساختند و به دنبالشان، فرانسوی‌ها، روس‌ها و عثمانی‌ها در عودلاجان بناهایی برپا کردند. هرچند ساده، اما پیام‌آور تأثیر معماری غربی بودند.

در همان زمان، فتحعلی‌شاه در ارگ سلطنتی تهران دستور ساخت عمارت‌هایی مانند خورشید، سروستان، عشرت‌آیین و خوابگاه را داد. این‌ها هنوز در چهارچوب معماری ایرانی بودند اما مقدمات تغییر سیمای شهر را فراهم کردند.

افزایش ارتباط با اروپا، اشراف را هم به ساخت خانه‌های تازه ترغیب کرد. تا پایان عهد او، جمعیت تهران به حدود ۵۰ تا ۶۰ هزار نفر رسید و شهر از قصبه‌ای کوچک به پایتختی رو به رشد بدل شد.

عصر ناصری؛ آغازی برای معماری نو در تهران

تهرانِ آغاز سلطنت ناصرالدین‌شاه هنوز سنتی بود؛ اما اصلاحات گسترده در شهرسازی و معماری—متأثر از اندیشه‌های امیرکبیر—این دوره را نقطه عطف معماری مدرن در تهران کرد.

دارالفنون و الگویی برای ساخت‌وساز نو

در ۱۸۵۱ و به فرمان امیرکبیر، مدرسه دارالفنون ساخته شد؛ نه فقط مرکزی آموزشی، که الگوی ساخت‌وساز مدرن. از اینجا، تهران آرام‌آرام از قریه‌ای سنتی به شهری نوگرا بدل شد.

خیابان‌ها و میدان‌های تازه‌ساز

شبکه‌ای از خیابان‌ها و میدان‌های مدرن شکل گرفت: لاله‌زار، باب همایون، علاءالدوله، مریض‌خانه و یوسف‌آباد با سنگ‌فرش‌ها منظر تازه‌ای ساختند؛ سبزه‌میدان و میدان‌های نو هم بر نقشه شهر نشستند.

طرح‌های عمرانی امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه

دگرگونی‌ها به این‌ها محدود نبود:

• تأسیس نخستین بیمارستان مدرن ایران: «مریضخانه دولتی»؛
• راه‌اندازی کارخانه‌های چینی‌سازی، بلورسازی، ریسمان‌ریسی، چلوار و اسلحه‌سازی در تهران و پیرامون؛
• تکمیل راه‌آب رود کرج برای تأمین آب پایتخت.

تهرانِ کوچه‌های تنگ، در آستانه قرن بیستم بدل به شهری با خیابان‌ها، میدان‌ها و بناهای نو شد.

پهلوی اول؛ همسایگی سنت با مدرنیته

شتاب نوگراییِ آغازشده در عصر ناصری، در عهد رضاشاه پهلوی بی‌سابقه شد. معماران ایرانی و خارجی با الهام از معماری ایرانی و سبک‌های مدرن غربی چهره تهران را دگرگون کردند. تأسیس نخستین دانشکده معماری (۱۹۴۰) نیز نسل تازه‌ای از معماران را تربیت کرد که بین ۱۹۴۰ تا ۱۹۷۰ موتور جنبش معماری مدرن ایران شدند.

خصیصه‌های معماری این دوره

معماری پهلوی اول یا «پیش‌مدرن» با این ویژگی‌ها شناخته می‌شود:

• برون‌گرایی: بازشدن ساختمان‌ها به سه جبهه و تأکید بر ارتباط با شهر.
• سرعت اجرا: به مدد آجر و سیمان و کارخانه‌های نوپا.
• کمینه‌گرایی تزئینی: کاهش گچ‌بری و آجرکاری برای تقدم کارکرد.
• بازطراحی فضا: پلان‌های کارکردی متناسب با نیازهای جدید.
• ابهت ورودی‌ها: راه‌پله‌های نورگیر، سردرهای مرتفع با ستون‌های الهام‌گرفته از باستان و نقش‌مایه‌های لوتوس و فروهر.

بازخوانی ایران باستان در نما و جزئیات

مدرن‌سازی در این دوره با احیای هویت تاریخی همراه شد:

• در عمارت شهربانی از نقش‌مایه‌های تخت‌جمشید الهام گرفته شد.
• سردر موزه ملی ایران یادآور طاق کسری است.
• ستون‌های ورودی بسیاری از بناها با نمادهای هخامنشی طراحی شدند.

گرایش رضاشاه به آلمان و حضور مهندسان آلمانی، ردّی از معماری آلمانی نیز در آثاری چون ایستگاه راه‌آهن تهران گذاشت.

نمونه‌های برجسته پهلوی اول

تهرانِ پهلوی اول، میزبان بناهایی شد که هنوز نشانه‌های معماری مدرن اولیه به‌شمار می‌آیند:

• دبیرستان البرز
• ساختمان پست مرکزی تهران
• موزه ملی ایران
• ساختمان شهربانی کل کشور
• کارخانه‌های صنعتی پایتخت و پیرامون

پهلوی دوم؛ جهش سرعت مدرن‌سازی

در عهد پهلوی دوم، موج معماری مدرن در تهران شتاب گرفت. نوگرایی از ادارات فراتر رفت و چهره شهری به‌طور همه‌جانبه تغییر کرد. معماران تحصیل‌کرده ایرانی با ایده‌های تازه، سیمای پایتخت را بازطراحی کردند.

بازگشت معماران تحصیل‌کرده

در میانه قرن بیستم، بسیاری از معماران ایرانی تحصیل‌کرده اروپا و آمریکا به کشور برگشتند. محسن فروغی در ۱۹۴۶ وزارت مالیه را طراحی کرد؛ از نخستین بناهای تمام‌مدرن تهران. پس از او هوشنگ سیحون با بانک سپه، فاصله خود را از تزئینات سنتی بیشتر کرد.

ویژگی‌های غالب در طراحی

این دوره زیر تأثیر معماری جهانی بود:

• پیشی‌گرفتن پلان و کارکرد بر فرم و آرایه.
• کاهش تزئینات و گرایش به نماهای ساده.
• راهروهای کشیده با اتاق‌های پیرامونی، به‌ویژه در ادارات.
• ورودی‌های مرتفعِ ستون‌دار با الهام دوگانه از ایران باستان و اروپا.
• پنجره‌ها و بالکن‌های رو به شهر در تقابل با درون‌گرایی سنتی.
• دگرگونی نمادهای شهری؛ ساختمان‌های دولتی و عمومی جای مسجدها را در نمادسازی شهری گرفتند.

ساختمان‌های شناخته‌شده این دوره

فهرستی از مهم‌ترین آثارِ معماری مدرنِ پهلوی دوم:

• وزارت مالیه اثر محسن فروغی، ۱۹۴۶
• بانک سپه اثر هوشنگ سیحون
• مجلس سنا
• ساختمان شرکت ملی نفت ایران
• برج آزادی؛ نماد تهران نو
• تئاتر شهر؛ الگوی نو برای فضاهای فرهنگی
• دانشگاه امام صادق و دفتر مرکزی وزارت میراث فرهنگی

خانه‌های مسکونی نیز با پلان‌های کارکردی و مصالح نو، جای الگوهای سنتی را گرفتند.

آغاز عصر بلندمرتبه‌ها در تهران

دهه‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ آغاز بلندمرتبه‌سازی بود. تا آن زمان، تهران با خانه‌های حیاط‌دار شناخته می‌شد. از اواخر دهه ۱۹۴۰، تلاش برای بناهای مرتفع جدی شد و چهره شهر مدرن‌تر گردید.

پیشگامان ارتفاع؛ مخبرالدوله، پلاسکو و آلومینیوم

• مخبرالدوله ۱۹۴۹–۱۹۵۱: نخستین بنای ۱۰ طبقه ایران در شرق میدان مخبرالدوله، با طراحی هوشنگ خانشقاقی (فارغ‌التحصیل پاریس) و اسکلت بتن‌آرمه یکپارچه؛ دارای نخستین آسانسور ایران.
• پلاسکو ۱۹۶۱: ۱۶ طبقه با اسکلت تمام‌فلزی؛ یکی از نخستین آسمان‌خراش‌های مدرن کشور. طراحی منتسب به مهندسی آلمانی و مالکیت حبیب‌الله القانیان.
• ساختمان آلومینیوم ۱۹۶۳: ۱۳ طبقه در خیابان جمهوری با دو آسانسور مدرن؛ از شاخص‌ترین بناهای تجاری زمان خود.

قانون تملک آپارتمان‌ها و رواج آپارتمان‌نشینی

در ۱۹۶۴ میلادی (۱۳۴۳)، تصویب قانون تملک آپارتمان‌ها بستر حقوقی زندگی آپارتمانی را فراهم کرد؛ نقطه عطفی در تاریخ معماری مسکونی مدرن تهران.

اولین مجتمع‌های مسکونی چندطبقه

به دنبال آن، نخستین مجتمع‌های مرتفع مسکونی پدید آمدند:

• مجتمع بهجت‌آباد میان خیابان‌های حافظ و ولی‌عصر؛ اولین مجموعه چندطبقه.
• مجتمع سامان در بلوار کشاورز (۱۹۷۰/۱۳۴۹) با ۲۰ طبقه؛ از پروژه‌های برجسته پیش از انقلاب.

این‌ها الگوی تازه‌ای از زندگی شهری در تهران ساختند که در شهرک‌هایی چون اکباتان ادامه یافت.

پس از انقلاب؛ مسیر نوین ساخت‌وساز

پس از انقلاب اسلامی، روند معماری تغییر کرد. در دهه نخست (۱۳۵۷–۱۳۶۷) برج‌سازی متوقف شد؛ اما از اواخر دهه ۶۰ با رشد جمعیت و سیاست‌های فروش تراکم، بلندمرتبه‌سازی دوباره جان گرفت.

مکث در برج‌سازی و بازگشت پرشتاب

پروژه‌های ناتمام متوقف شدند و ساخت برج‌ها فروکش کرد؛ سپس با نیاز مسکن و ورود بخش خصوصی، برج‌های مسکونی و اداری دوباره رونق گرفتند.

رواج آپارتمان‌سازی در دهه‌های اخیر

از دهه ۷۰، آپارتمان‌سازی به الگوی غالب تبدیل شد؛ خانه‌های ویلایی جای خود را به مجتمع‌ها دادند—برآیند افزایش قیمت زمین و سیاست‌های شهری.

شهرک‌ها و بافت‌های تازه تهران

در کنار برج‌ها، شهرک‌سازی برای سامان‌دادن به جمعیت مهاجر و رو به رشد دنبال شد:

• شهرک اکباتان: الگویی برگرفته از طرح‌های اروپایی؛ آغاز در دهه ۵۰ و تکمیل در سال‌های بعد.
• محله گیشا: از نخستین بافت‌های مدرن‌سازی‌شده پایتخت.
• شهرک غرب، آپادانا، پردیس و دیگر نمونه‌ها که مسیر توسعه شهرک‌ها را ادامه دادند.

مطالعه تکمیلی: معماری ایرانی در «دستی بر ایران»

اگر مشتاق معماری ایران و مسیر تحول آن هستید، سراغ سایر مطالب «دستی بر ایران» درباره بناهای تاریخی و سبک‌های ایرانی بروید. با کاخ‌ها، مساجد، خانه‌های تاریخی و شیوه‌های اصیل معماری آشنا می‌شوید و می‌بینید چگونه سنت و مدرن، در کنار هم هویت امروز را می‌سازند.