ردیابی تاریخ «نسخهپردازی» در ایران به روزگاران بسیار کهن میرسد. در سدههای آغازین، مانویان، مسیحیان و یهودیان بخشی از سنت کتابآرایی را به ایرانیان شناساندند. نمونههایی از کتابهایی که مانویان در حدود قرون هشتم و نهم میلادی جلد کرده بودند، بعدها در ناحیه ترکستان چین پیدا شد.
پس از اختراع کاغذ در چین، این فن در سال ۷۴۰ میلادی به سمرقند راه یافت و اندکی بعد در بغدادِ قرن دهم، تولید آن به مقیاس گسترده آغاز شد. در ایران نیز مواد اولیه و شگردهای ساخت کاغذ بهتدریج با اتکا به منابع معدنی و بومی تکامل یافت.
در فرایند تولید یک کتاب، نخست متن بهدست کاتب نوشته میشد؛ سپس ورقها مرحلهبهمرحله آراسته میگردید. در پایان، شیرازهدوزی انجام میشد، لبهها بسته میشد و کتاب در جلدی استوار قرار میگرفت؛ جلدی که همچون «جعبهای محافظ» از اثر پاسداری میکرد.
شمسهها و تذهیب نهفقط برای زیبایی، که برای معرفی بانی یا صاحب اثر نیز بهکار میرفتند. برخی برگها با نگارهها مزین میشدند؛ گونهای از آرایه که بعدها بهصورت صفحات مصور سامان یافت.
نمایش
مواد نسخه پردازی در ایران
رنگهای مورد استفاده در تزئین صفحات از کانیها و خاکهای رنگین گوناگون بهدست میآمد: مینیوم (سرنج)، شنگرف، اخرا زرد، زرنیخ، سفید گچ، سفیداب سرب، آبی زنگاری (زنگ مس)، گرد مرمر سبز، لاجورد و گرانبهاتر از همه لاجورد اصیل. این رنگدانهها با محلولهای طبیعی آمیخته میشد و نقاش با قلمموهایی از موی گربه یا سمور، طرحها را اجرا میکرد.
برای جلدسازی، معمولاً رویه از پوست بز و آستر داخلی از پوست گوسفند انتخاب میشد. گاهی خود چرم با برش و نقشکوبی به طرحهای گوناگون آراسته میگردید.
کارگاه های نسخه پردازی ایرانی
بسیاری از مجلدهای بزرگ به سفارش شاهان و امیران پدید میآمد. بازار خرید و فروش کتابهای نو و دستدوم پررونق بود. بر پایه سنت، کاتبان در کارگاهها حرمت ویژهای داشتند و در کارگاههای درباری، نگارگران سرپرستی مجموعههای بزرگ را بر عهده میگرفتند. در کنار آنان، صحافان از ارکان اصلی چرخه نسخهپردازی محسوب میشدند.
کتاب سازی در سده های اولیه در ایران
زمان دقیق آغاز این شیوه در سدههای نخست پس از اسلام روشن نیست. برخی منابع از کشف چند نسخه ساسانی در استخر خبر دادهاند.
نمونههایی از آثار ایرانی قرون دهم و یازدهم میلادی امروز در کتابخانه چستربیتی دوبلین نگهداری میشود. جلد قرآنی به تاریخ ۹۷۲ میلادی در استانبول با ردیفی از شاخهای دوتایی بز کوهی آذین شده است؛ زمینهای با شطرنجیهای لوزی و گل رز در محل تقاطعها. جلد قرآنی دیگر نیز با نقوش چلیپایی در تقاطعها، یادآور طرحهای پازیریک (منسوب به دوره هخامنشی) است.
کتاب سازی در ایران در دوران ایلخانی
در این دوره از نقوش زاویهدار، ستارهای، چلیپایی، بادمجانی و نخلگون برای جلد و لبهبرگردان بهره گرفته میشد. آستر و بدرقهها با اسلیمیهای مُهرکوب تزئین میگردید. طلا هم بهصورت پودر و هم بهصورت قلمگیری برای آرایش حواشی، شمسهها، نقوش، متن، جلد و لبهبرگردانها بهکار میرفت.
کتاب سازی در ایران در دوران تیموری
نقش حلقهابرهای چینی که در نگارهها دیده میشود، به این دوره نسبت داده میشود. مهرکوبی الگوهای متنوع در شیراز رواج یافت. از سده چهاردهم میلادی، با افزایش دادوستد با شرق، بسیاری از هنرها از نقوش چینی اثر پذیرفتند.
هنرمندان با افزودن آرایههای چینی به شیوه ایلخانی، سبک تازهای را پروردند که در بغداد آغاز شد و به «جلایری» شهرت یافت؛ در یزد نیز گونهای تقلیدی از آن شکل گرفت. در ادامه، هنرمندان تبریز و هرات با پالودن اسلیمیها، طراوتی دوباره به تزئینات بخشیدند. در مکتب تبریز، رنگها قوی اما تیرهتر بود: آبی، طلایی، سیاه، سفید، سبز و قهوهای.
در نیمه نخست قرن پانزدهم، جهان خاتون ـ شاعر ـ برای نخستین بار پس از اسلام، پیکره انسان را بر روی جلد دیوان شعری نقش زد: مردی تاجدار زانو زده و زنی نشسته در حال گفتوگو. این پیکرهها با طلا و نقره، بیانگر سبک مظفری و بیتأثیر از موج آرایههای چینی بود؛ رخدادی که احتمالاً در غرب ایران، شاید همدان، صورت گرفت. در نهایت، سیمرغ نیز بهعنوان نقش تزیینی روی جلدهای تیموری دیده میشود.
کتاب سازی در ایران دوره های صفوی، زند و قاجار
در عهد صفوی، شیوهای با صحنههای تمامقد و مُهرهای بزرگ پدید آمد. جزئیات ریز پس از آن با نقاشی تکمیل میشد. قابها گاه با خاتمِ صدفی یا فلزی و طلاکاری آراسته میگردید و کلیت طرح را دربرمیگرفت. گرایش عمومی به تزئین پرکارِ جلد، لبهبرگردان و آستر و بدرقه بود. کاغذهای نازکِ طلاکوب با طرحهای گل و گیاه، بر زمینههای آبی، قرمز، سبز، نارنجی و سیاه نصب میشد و جلوهای ملیلهوار میآفرید.
در نسخ سلطنتیِ تذهیبشده تبریز، اثر سبک هرات آشکار است؛ اما گاه افراط در آرایهها فضای «خالیِ لازم» را از میان میبرد. در تبریزِ صفوی از جلای و رزین برای نقاشی زیرلاکی بهره میگرفتند؛ معمولاً زمینهها تیره و نقشها به رنگهای طلایی، قرمز و سبز بود.
از قرن هجدهم میلادی، وضوح تذهیب کاهش یافت؛ هرچند ظرافت کار همچنان چشمگیر بود، اما انبوه جزئیات بر موضوع اصلی سایه میانداخت. تصویری که از صفویان رایج شد، پادشاهی بر تخت در باغ با فرشتگانی بر فراز و درباریانی پیرامون اوست.
تاثیر اروپا بر نسخه پردازی ایرانیان
در اواخر قرن هجدهم، ردپای اروپا در آرایهها نمایان شد؛ مانند برگ کنگریِ برگرفته از شیوه قرنتی یونانی که در سرستونها و گچبریهای اروپا احیا شده بود.
ترکیببندی آستر و بدرقهها نیز این دگرگونی را بازتاب میداد: هرچند عناصر اصلی جلد ـ حاشیه، لچکهای چهارگوشه، ترنج و سَرترنج ـ حفظ شده بود، تناسبات نو و دمگیرهایی کماستحکامتر دیده میشد.
پیوند ثمربخش با سبکهای اروپایی از زندیه آغاز و تا قاجار ادامه یافت و با نقاشیهای لاکالکلِ صحنههای درباری و رزمیِ واقعگرایانه به اوج رسید. بااینهمه، نشان از شیوههای چینی نیز باقی بود. جلدهای زیرلاکی با گلهای اروپایی بر زمینههای رنگین برای عموم ساخته میشد. با ورود صنعت چاپ در قرن بیستم، حوزه نسخهپردازی سنتی محدود شد؛ اما هنوز هنرمندانی این میراث فرهنگی را در گوشهوکنار ایران زنده نگه داشتهاند.
پرسشهای متداول دربارهٔ هنر نسخهپردازی در ایران (کتابسازی قدیمی ایرانیان)
لطفاً پرسشهای زیر را ببینید و اگر نکتهای بیپاسخ ماند، در بخش دیدگاهها مطرح کنید. در اولین فرصت پاسخ میدهیم.
در سنت کتابسازی ایران، «نسخهپردازی» دقیقاً به چه مراحلی گفته میشود؟
📘فرایند کامل تولید نسخهٔ دستنویس: از کتابت و تذهیب و نگارگری تا جدولکشی، صحافی و جلدسازی.
اوج شکوفایی نسخهپردازی ایرانی در چه سدهها و چه شهرهایی رخ داد؟
⏰میان سدههای هفتم تا یازدهم هجری؛ بهویژه در تبریز، هرات، شیراز و اصفهان در دورههای ایلخانی، تیموری و صفوی.
برای ساخت نسخههای خطی ایرانی از چه مواد و ابزارهای اصلی استفاده میشد؟
🛠️کاغذ آهارمهره، مرکبهای دودی و آهنگال، رنگدانههای گیاهی/معدنی (لاجورد، شنگرف)، زر و نقره، و چرم برای جلد.
کاغذ از چه دورهای در ایران رواج یافت و جایگزین چه موادی شد؟
🧾از قرون نخستین اسلامی با انتقال فنون سمرقند؛ کاغذ بهتدریج جانشین پارشمن و پاپیروس شد.
کدام خطوط خوشنویسی در نسخههای ایرانی بیشتر بهکار میرفتند؟
🖊️نسخ، ثلث، تعلیق، نستعلیق (منسوب به میرعلی تبریزی) و در ادامه شکستهنستعلیق.
اجزای تزیینی مهم در صفحات نسخههای خطی ایرانی کداماند؟
🌟سرلوح، شمسه، ترصیع و تحریر طلا، حواشی اسلیمی و ختایی، جدولکشی و آرایههای بین سطور.
چه تخصصها و هنرمندانی در تولید یک نسخهٔ خطی ایرانی نقش داشتند؟
🎨کاتب، مُذهب، نگارگر، جدولکش، مُهرهکشِ کاغذ، زراندودکار و در پایان صحاف/جلدساز.
جلد کتابهای سنتی ایرانی چه ویژگیهای شاخصی دارد؟
📔جلد چرمی با نقشکوب و زرکوب و «زُبانه» (لسان جلد)؛ در قاجار جلدهای لاکیِ نقاشیشده رواج یافت.
ترقیمه (کُلوفون) در نسخههای خطی چیست و چه اطلاعاتی ارائه میکند؟
📝یادداشت پایانی با نام کاتب، تاریخ و گاهی مکان کتابت و نام سفارشدهنده یا وقفنامهها.
کدام شهرها و کارگاهها در نسخهپردازی ایرانی شهرت بیشتری داشتند؟
🏺تبریز و هراتِ درباری (تیموری و صفوی) و نیز شیراز، اصفهان، قزوین و مشهد از مراکز برجسته بودند.
نسخههای خطی ایرانی بیشتر دربارهٔ چه موضوعاتی نوشته میشدند؟
📗قرآن و ادعیه، دیوانهای شعر (شاهنامه، خمسه)، تاریخ، پزشکی، نجوم، ریاضی و متون آموزشی.
اصالت یک نسخهٔ خطی ایرانی چگونه و با چه معیارهایی بررسی میشود؟
🔎بررسی کاغذ و واترمارک، مرکب، شیوه خط و تذهیب، ترقیمه، مُهرها و یادداشتهای تملک و قیاس با همدورهها.
بهترین روشهای نگهداری ایمن نسخههای کهن ایرانی چیست؟
🗃️کنترل دما و رطوبت ثابت، نورِ کمِ فرابنفش، آلودگی حداقلی، جعبههای اسیدفری و مرمت تخصصی دورهای.
در نسخهپردازی ایرانی، تفاوت «کتابت» با «استنساخ» چیست؟
✒️کتابت نوشتن متن (تألیف یا رونویسی) است؛ استنساخ اختصاصاً رونویسی بر پایه نسخهای پیشین است.
نگارگری چه نقشی در نسخههای خطی ایرانی ایفا میکرد؟
🖌️تقویت روایت و تصویرگری متن با نگارهها؛ مکاتب مهم: هرات، تبریز، شیراز و اصفهان.
کاغذ ابری چیست و در کدام بخشهای کتابهای ایرانی استفاده میشد؟
🌀کاغذی نفیس با طرحهای مرمری؛ بیشتر برای آسترِ جلد و برگهای محافظ (گاردپیپر) بهکار میرفت.
ساخت یک نسخهٔ خطی ایرانی معمولاً چهقدر زمان میبرد؟
🕰️وابسته به حجم و میزان تزئینات؛ از چند ماه تا چند سال. سفارشهای درباری معمولاً طولانیتر بود.
آیا از نسخههای مشهور ایرانی نسخهبرگردان (فاکسیمیله) منتشر شده است؟
🗞️بله؛ بسیاری از آثار شاخص بهصورت نسخهبرگردان علمی چاپ و برای پژوهشگران در دسترس شدهاند.
برای دیدن تصاویر نسخههای خطی ایرانی به چه منابعی میتوان مراجعه کرد؟
🌐پرتالهای دیجیتال کتابخانهها و موزهها، مراکز دانشگاهی نسخههای خطی و پایگاههای تخصصی هنر اسلامی.
اصطلاحات رایج در نسخهپردازی ایرانی کداماند؟
📑کتابت، تذهیب، ترصیع، تحریر، شمسه، سرلوح، ترقیمه، جدولکشی، زُبانه، جلد لاکی، آهارمُهره.
