گاهشماری ایران باستان که بسیار دقیق است در نیمروز (به معنای نیمه روز)، جنوب شرقی ایران، بر روی نصف النهار ۶۲ درجه شرقی، در ششم آوریل ۱۷۲۵ پیش از میلاد مسیح آغاز شد. این مکان نیمروز خوانده می شود، زیرا ایرانیان باستان هزاران سال پیش می دانستند که وقتی خورشید در شرق غروب و در غرب طلوع می کرد، در نیمروز ظهر بود.
نیاکان ما با آگاهی از تغییر نقطه طلوع و غروب خورشید در افق در زمان های مختلف سال، به اندازه گیری زوایای این تغییرات می پرداختند و آنها را رصد می کردند. در ضمن، با اندازه گیری سایه دیوار های کوتاهی که در دهانه غلامان ساخته بودند، زمان را اندازه گیری می کردند. با این روش های ابتدایی، آنها موفق به تقسیم بندی زمان شده بودند و تقویم ایران باستان را با دقتی بی نظیر پدید آوردند.
نکته شگفت انگیز آن که این گاهشماری که بیش از ۳۷۰۰ سال پیش انجام شده بود، کاملا منطبق بر محاسبه های امروزی ریاضیات و فیزیک می باشد. ما اکنون اطمینان داریم که گاهشماری در ابتدا به صورت قمری بوده است و بعدها شمسی قمری گشته است که در آن سالها شمسی و ماهها قمری بوده اند.
نمایش
روش های گاهشماری ایران باستان: اوستایی کهن و نوین
برخی می گویند که گاهشماری ایران باستان که بر اساس روش های شمسی و قمری محاسبه شده بودند، از بابل اشتقاق یافته است. بعضی دیگر می گویند که این گاهشماری هیچ ارتباطی با بابل نداشته و گاهشماری مستقل ایرانی است. اما گاهشماری به انجام رسیده در ۱۷۲۵ پیش از میلاد مسیح یک گاهشماری مبتنی بر نظام خورشیدی است که به آن “گاهشماری اوستایی کهن“ گفته می شود. روش دیگری که در طی حکمرانی داریوش آغاز شد، “گاهشماری اوستایی نوین” نامیده می شود.
محاسبه سال کبیسه در روش گاهشماری اوستایی نوین بسیار دشوار و مستلزم تصحیح های مکرر بود. بنابراین، ۱۰ سال پس از ظهور اسلام، هنگامی که یزدگرد سوم در ایران به قدرت رسید، دستور داد که گاهشماری اوستایی نوین به روش جدیدی تغییر یابد. این روش جدید تقویم یزدگردی نامیده می شد.
یزدگرد سوم در روز اول از ماه اول آن سال تاج و تخت را به دست گرفت. پس از فرو ریختن ستون های حکومت ساسانیان به دست عربها، زرتشتیان بسیاری به هند و پاکستان مهاجرت کردند. آنها هنوز هم برای فعالیت های شخصی خود از تقویم یزدگردی استفاده می کنند و از تقویم رسمی کشور برای سایر کارها بهره می جویند.
گاهشماری اوستایی کهن یکی از شگفتی های دانش است که حدود ۶۰ سده پیش شروع شد. مردم نابغه آن زمان بدون هیچ گونه ابزار پیچیده ای توانستند به تقویمی دقیق دست یابند. آنها جهت بررسی پرتوهای نور خورشید و سایه های آنها در راستای گاهشماری ، ساختمان های ویژه ای ساخته بودند که نصف النهار ۶۲ درجه شرقی از میان آنها می گذشت.
در جهان باستان، نیمروز، پایگاه شاخص گاهشماری بود. نصف النهار ۶۲ درجه شرقی در آن زمان نصف النهار صفر درجه محسوب می گشت، اما بعدها نقطه دیگری بر روی زمین، گرینیچ، جای این نقطه را گرفت و نیمروز بر روی نصف النهار ۶۲ درجه شرقی قرار گرفت. گفته می شود که زرتشت نیز در این رصدخانه به رصد پرداخته است و بنای کوچکی که در نزدیکی آن ساختمان قرار دارد به اعتقاد بومیان آن منطقه ، مقبره زرتشت می باشد.
ساختمانهای گاه نما
علاوه بر این سازه ها بناهای باستانی بسیاری دیگری مانند زیگورات چغازنبیل در نزدیکی شوش، کعبه زرتشت در نزدیکی تخت جمشید و دهها بنای دیگری که ساختمان های مقدسی به شمار می روند (چارطاقی ها) به عنوان رصدخانه مورد استفاده قرار می گرفته اند، در واقع ساختمان های گاه نما بوده اند.
تقسیم بندی زمان در گاهشماری اوستایی کهن
بنابر گاهشماری اوستایی کهن ، زمان به شکل زیر تقسیم می شود:
زمان متشکل از دوره های 2820 ساله بود که از دو قسمت تشکیل می شد:
• 21 دوره 128 ساله (1 دوره 29 ساله + 3 دوره 33 ساله)
• 1 دوره 132 ساله (1 دوره 29 ساله + 2 دوره 33 ساله + 1 دوره 37 ساله)
تقویم جلالی
29 سده بعد، هنگامی که عمر خیام، شاعر و ریاضیدان نامی ایرانی، می زیست، تقویم ایرانی دستخوش خطاهای بسیار شده بود. به درخواست حکومت وقت، از و خواسته شد تا به تصحیح آن بپردازد. او محاسبه مربوط به گاهشماری ایران باستان را درک کرد، و به نوشتن و ثبت صحیح آن مبادرت ورزید. از آن جایی که جلال الدین ملکشاه سلجوقی دستور تنظیم تقویمی دقیق را صادر کرده بود، آن را تقویم جلالی نام نهادند. بنابراین، منشا تقویم جلالی امروز ایران به محاسبه های ۱۷۲۵ پیش از میلاد باز می گردد که به اقرار دانشمندان معاصر، دقیق ترین تقویم جهانی می باشد.
پرسش‌های متداول دربارهٔ تقویم اوستایی
اگر پاسخ پرسش خود را در فهرست زیر نیافتید، آن را در قسمت دیدگاههای زیر همین پست با ما به اشتراک بگذارید. ما در اسرع وقت به آن پاسخ خواهیم داد.
تقویم اوستایی کهن چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟
📜تقویم اوستاییِ کهن به متون زرتشتی آغازین نسبت داده می‌شود و بر مبنای فصول و پدیده‌های آسمانی (مانند طلوع/غروب‌های ویژه) نگاشته شده بود. این گاهشماری معمولاً با سال‌های کوتاه‌تر و تقسیم‌بندی‌هایی چون ماهها یا روزهای فصلی تعریف می‌شد و نسخهٔ واحدِ ملیِ یکنواختی نداشت.
تقویم اوستایی نوین چه تفاوتی با کهن دارد؟
🗓️تقویم اوستاییِ نوین با اصلاحات زمانی، سازگاری بیشتری با سال خورشیدی پیدا می‌کند، خطاهای نقل و انتشار نسخه‌های کهن را می‌کاهد و برنامهٔ جشن‌ها و رویدادهای دینی را به روزهای پایدارتر منتقل می‌سازد تا با زندگی روزمره هماهنگ‌تر شود.
چه منابع تاریخی برای این گاه‌شماری‌ها معتبر هستند؟
📚الواح و متون دینی باستانی پیش از اسلام، پژوهش‌های زبان‌شناسی تاریخی ایران باستان و مطالعات دانشگاهی معاصر دربارهٔ اوستا و تاریخ تقویم از منابع معتبرند؛ همچنین آثار منتشرشدهٔ مؤسسات پژوهشیِ ایران‌شناسی سودمند است.
آیا در ایران باستان سال‌های کبیسه وجود داشت؟
📅برخی گزارش‌های تاریخی از تنظیمات دوره‌ای برای تطبیق تقویم با سال خورشیدی حکایت دارند که کارکردی هم‌ارزِ کبیسه‌گذاری داشته است؛ هرچند اصطلاح «سال کبیسه» به معنای مدرن الزاماً در منابع کهن نیامده باشد.
جشن‌ها و رویدادهای مهم تقویمی اوستایی چه زمانی برگزار می‌شدند؟
🎉جشن‌ها عمدتاً با تغییرات فصلی و مناسک دینیِ مرتبط با ایزدان و پدیده‌های طبیعی هم‌زمان می‌شدند. تاریخ دقیق هر جشن به نسخهٔ تقویمی و سنت هر دوره بستگی داشته و ممکن است میان جوامع متفاوت باشد.
چگونه می‌توان تفاوت بین تقویم اوستایی و سایر تقویم‌های باستانی ایران را فهمید؟
🔎با مقایسهٔ ساختار ماهها، طول سال، زمان‌بندی جشن‌ها و پیوند آنها با پدیده‌های طبیعی و نظام‌های دینی. مطالعات تطبیقیِ تاریخ تقویم و بررسی واژگان تقویمی در زبان‌های باستان، این تفاوت‌ها را روشن می‌کند.
آیا تقویم اوستایی در اثر تحولات تاریخی تغییراتی داشت؟
🧭بله؛ با گسترش ادیان، تأثیر فرهنگ‌های همجوار و دگرگونی‌های ادبی–دینی، ساختار تقویم در مقاطعی دگرگون شد تا با نیازهای اجتماعی و مذهبی زمان خود سازگار بماند.
چگونه تاریخچهٔ گاهشماری ایران باستان بر هنر و ادبیات اثر گذاشته است؟
🎨گاه‌شماری‌ها در اسطوره‌ها، ادبیات و تاریخ‌نگاری به‌عنوان نشانگرهای زمانی و مناسبت‌ها حضور پررنگی دارند و فهم متون کهن را تسهیل می‌کنند؛ پژواک آنها را در معماری آیینی، آداب جشن‌ها و هنرهای سنتی نیز می‌توان دید.
