پرورش کرم ابریشم؛ میراث فرهنگی ناملموس ایران در لیست یونسکو

یک رشته نازک می‌تواند جهانی از هنر را خلق کند. این هنر ظریف نتیجه‌ی پرورش کرم ابریشم یا نوغانداری است؛ فعالیتی که ریشه در تاریخ ایران دارد و هنوز هم در کنار کشاورزی، بخشی از اقتصاد روستایی را زنده نگه می‌دارد. کوتاه بودن دوره پرورش و نیاز به سرمایه اندک، این حرفه را به منبع درآمدی ارزشمند برای کشاورزان تبدیل کرده است.

اهمیت این هنر سنتی باعث شد در اواخر سال ۲۰۲۲، پرورش کرم ابریشمو تولید سنتی ابریشم برای بافندگی در ایران به‌عنوان بیست‌ویکمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران، در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت جهانی شود. اگر می‌خواهید بدانید ماجرای این رشته ظریف چگونه از برگ توت آغاز می‌شود و به شاهکارهای پارچه‌بافی ایرانی می‌انجامد، در ادامه این مطلب از دستی بر ایران همراه باشید.

ابریشم در ایران تنها یک محصول کشاورزی نیست؛ تاریخی است که با زندگی روستایی، هنر پارچه‌بافی و تجارت جهانی درآمیخته است.

-احمد اقتداری

دیرینگی پرورش کرم ابریشم و تولید سنتی ابریشم برای بافندگی

کرم‌ ابریشمِ وحشی از گذشته‌های دور در مناطق مختلف جهان، به‌ویژه در مغرب و شرق آسیا بر روی درختان توت وجود داشته است. این نوع کرم که از برگ‌ درخت توت تغذیه می‌کند، برای اولین بار حدود ۴۶۰۰ سال پیش در جنگل‌های کشور چین شناسایی شد.

به همین دلیل است که چینی‌ها اولین کسانی بودند که به پرورش کرم ابریشم و تولید نخ ابریشم پرداختند. پس از آن، به‌تدریج این مهارت در سایر کشورها رواج یافت و ۱۵۰۰ سال پیش، به ایران رسید.

اوج تولید نخ ابریشم در ایران را می‌توان به دوره صفویه نسبت داد. در این دوران، تولید ابریشم خام معادل سه هزار تن در سال بود. سپس، در دوره‌ی قاجار با بروز بیماری و عوامل دیگر، میزان تولید ابریشم به‌شدت کاهش یافت و تا سال ۱۳۵۷ خورشیدی تغییر نکرد.

سپس، یک سال پس از پیروزی انقلاب 57، دولت با تأسیس «شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران» از این صنعت حمایت کرد. شایان ذکر است که روستاییان، اغلب از صنعت نوغانداری برای بهبود سطح زندگی و شرایط اقتصادی-اجتماعی خود بهره می‌بردند؛ بدین صورت که از صنعت نوغانداری یا تولید سنتی ابریشم، برای تولید فرش و سایر محصولات ابریشمی استفاده می‌کردند.

به‌تدریج، با توسعه‌ی قلمرو صنعت نوغانداری و قابلیت‌های بالقوه‌ی آن، نیاز بود برنامه‌ریزی‌های مدون و هدفمندی صورت بگیرد. درنتیجه، دولت از سال ۱۳۸۳ خورشیدی «واحد مطالعات و بررسی‌های نوغانداری شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم» را به «سازمان تحقیقات و آموزش کشاورزی» واگذار کرد. سپس این سازمان به «مرکز تحقیقات کرم ابریشم» تغییر نام داد.

پرورش کرم ابریشم در کدام شهرهای ایران صورت می‌گیرد؟

مطابق بررسی‌های انجام‌شده، میزان تولید تخم نوغان در چهار استان کشورمان از جمله گیلان، مازندران، خراسان و اصفهان بسیار بیشتر است. در واقع، پیله‌ی نوغاندارِ تولیدشده در این استان‌ها به‌عنوان ماده‌ی خام، می‌تواند اقتصاد هزاران کارگر ریسنده، تابنده و رنگرز را تحت تاثیر قرار دهد.

هم اکنون، استان گیلان با تولید ۸۰ درصد پیله‌ی تَرِ ابریشم که حاوی کرم زنده است، از جمله مهم‌ترین تولیدکنندگان ابریشم در کشور به‌شمار می‌رود. در گذشته، میزان تولید سالیانه‌ی تخم نوغان در کشور حدود ۱۸۵ هزار جعبه بود که ۱۵۰ هزار جعبه از آن به استان گیلان مربوط می‌شد.

این مقدار، اکنون به ۳۰ هزار جعبه کاهش یافته است و استان گیلان هنوز سهم فراوانی در این تولید دارد. به‌نظر می‌رسد علت کاهش تولید تخم نوغان، هزینه‌ی بالای تولید آن باشد.

کشت درخت توت برای پرورش کرم ابریشم

درخت توت تنها منبع غذایی کرم ابریشم محسوب می‌شود و این کرم فقط با مصرف برگ این درخت، قادر به تولید پیله است. همان‌طور که می‌دانید نخ ابریشم از پیله حاصل می‌شود و پارچه‌ی تهیه‌شده از آن، به‌دلیل برخورداری از لطافت و ظرافت بالا، کاربرد بسیاری دارد. همین امر سبب می‌شود کشت و پرورش درخت توت، اهمیت فراوانی داشته باشد.

درخت توت علاوه بر برگ، میوه‌هایی دارد که حاوی مواد قندی است. این میوه‌ها به‌صورت خشک و تازه استفاده می‌شوند. شایان ذکر است تکثیر این درخت از طریق بذر، مطلوب نیست و معمولاً درختِ حاصل‌شده، خصوصیات گیاه مادر را ندارد. بااین‌وجود، متأسفانه بیشتر درختان توت موجود در کشورمان نیز از طریق بذر تولید شده‌اند.

به‌طور کلی دو نوع توت سفید و سیاه وجود دارند که برای پرورش کرم ابریشم مناسب نیستند، اما بذر آن‌ها برای پیوند گونه‌های اصلاح‌شده، کاربرد دارد. در نتیجه‌ی این فرآیند، درختان اصلاح‌شده‌ی مناسبی تولید می‌شوند که چندین مرتبه در سال می‌توانند برای پرورش کرم ابریشم برگ بدهند.

علی‌رغم آنچه ذکر شد، روش‌های تولید نهال توت را می‌توان در دو مورد زیر خلاصه کرد:

تکثیر جنسی

درخت توت در این روش به‌واسطه‌ی کاشت بذر، حاصل می‌شود که خصوصیات گیاه مادر را ندارند. بنابراین، بهتر است درخت تولیدشده به این روش را برای پیوند زدن استفاده کرد.

تکثیر غیرجنسی

این نوع تکثیر به شیوه‌های مختلف زیر صورت می‌گیرد:

• انواع پیوند (مانند پیوند ریشه‌ای، پیوند معمولی یا ساقه به ریشه و پیوند وارونه)
• انواع قلمه‌زنی (مانند قلمه‌ی چوبی یا خَشَبی و قلمه‌ی سبز یا نیمه‌خشبی)
• روش شاخه‌خوابانیدن

مراحل پرورش کرم ابریشم

برای پرورش این کرم باید مراحل مختلفی طی شوند که این مراحل به شرح زیر هستند:

مرحله تَفریخ

خروج کرم از تخم به نام «مرحله‌ی تفریخ» شناخته می‌شود که در صورت مساعد بودن شرایط، سیزده روز به‌طول می‌انجامد. توجه داشته باشید که پس از مشاهده‌ی اولین تفریخ، تخم‌های ابریشم باید مدت ۴۸ ساعت در یک اتاق کاملاً تاریک با دمای ۲۵ درجه‌ی سانتی‌گراد و ۸۰ درصد رطوبت، قرار بگیرند. این تخم‌ها به‌طور طبیعی به رنگ آبیِ روشن مشاهده می‌شوند که درست هنگام خارج شدن کرم‌ها از آن، به رنگ تیره در می‌آیند.

کرم جوان

در کرم ابریشم به‌طور طبیعی، پنج مرحله «تغذیه» و چهار مرحله «پوست‌اندازی» مشاهده می‌شود. هرکدام از مراحل مربوط به تغذیه، با عنوان «سن» و مراحل پوست‌اندازی با عنوان «مرحله‌ی خواب» شناخته می‌شوند. بنابراین، هر کرم ابریشم پنج سن و چهار خواب دارد و در سنین اول تا سوم، به‌عنوان کرم جوان شناخته می‌شود که یازده روز است.

کرم بالغ

هر کرم ابریشم در سنین ۴ و ۵ سالگی به یک کرم بالغ تبدیل می‌شود که حدود شانزده روز طول می‌کشد. در پایان سنِ پنجم، اشتهای کرم‌ها کمتر می‌شود؛ جثه‌ی آن‌ها به‌دلیل بازماندن از تغذیه، کوچک‌‌تر می‌شود، و نهایتاً به رنگ زرد و شفاف درمی‌آیند. در این زمان باید وسیله‌ی پیله‌تنی را بر روی کرم‌ها قرار داد تا عمل تنیدن پیله را انجام دهند.

تبدیل کرم به پروانه و تشکیل پیله مجدد

پروانه‌های ابریشم به‌طور معمول در اوایل تابستان از پیله خارج می‌شوند که جنس ماده‌ به‌محض جفت‌گیری حدود ۴۰۰ تخم کوچک می‌گذارد. با گذشت دو هفته از هر تخم، یک کرم ابریشم به‌طول تقریبیِ سه میلی‌متر خارج می‌شود که باید با برگ درخت توت سفید تغذیه شوند.

کرم‌های خارج‌شده از تخم در طی چهار مرحله، پوست‌اندازی انجام می‌دهند تا به‌طور کامل بالغ شوند. سپس، هر کرم ابریشم پس از گذشت یک ماه، به وسیله‌ی غده‌ی ترشح‌کننده‌، پیله‌ای را در اطراف خود می‌تند.

به این صورت که با ترشح یک تارِ ابریشمی نازک و تهیه‌ی چسب از بزاق خود، پیله را به‌صورت یک سطح صاف به همدیگر می‌چسباند. انجام این کار به سه شبانه روز زمان نیاز دارد که متناسب با خصوصیات و روش پرورش کرم ابریشم، وزن هر پیله ممکن است بین ۵.۱ تا ۵.۲ گرم متغیر باشد.

اگرچه پیله‌ی کرم ابریشم به‌عنوان ماده‌ی اصلیِ تولید سنتیِ ابریشم مخصوص بافندگی کاربرد ندارد، اما برای تولید ابریشم خام مورد استفاده قرار می‌گیرد. پس از طی دو الی سه روز از تشکیل پیله‌ی کرم، درون آن به شفیره تبدیل و پس از دو هفته به‌صورت پروانه از پیله خارج می‌شود. شفیره نیز می‌تواند در موارد مختلفی مانند غذای ماهی، لوازم دارویی و آرایشی استفاده شود‌.

عادات غذایی کرم ابریشم

برگ درخت توت تنها غذایی است که کرم ابریشم از آن تغذیه می‌کند، اما غذای کرم جوان با کرم بالغ اندکی متفاوت است. در واقع، کرم‌های جوان باید از برگ‌های تازه و لطیفی تغذیه کنند که در اوایل بهار قابل دسترس هستند.

با گذشت زمان این برگ‌ها کهنه و خشن می‌شوند. تا این دوران، کرم‌ها نیز بالغ می‌شوند و می‌توانند از این نوع برگ‌ها نیز استفاده کنند. با این وجود، باید برگ‌ها عاری از هرگونه مواد آفت‌کش باشند.

نحوه ذخیره کردن برگ تازه توت

اگر قصد دارید برگ‌های تازه‌ی درخت توت را ذخیره کنید به این روش عمل کنید:

• ابتدا برگ‌ها را مدت ۳ دقیقه در محلول گندزدا قرار دهید.
• سپس آنها را به‌خوبی با آب بشویید.
• پس از تکان دادن برگ‌ها برای گرفته‌شدن آب اضافه، آن‌ها را داخل کیسه‌های پلاستیکی و در یک محیط خنک، نگهداری کنید.

پرورش کرم ابریشم؛ روشی برای تولید نخ‌های ابریشمی مرغوب

پرورش کرم ابریشم از جمله مشاغل جانبی روستاییان محسوب می‌شود و جزو میراث ناملموس فرهنگی ایران است. آن‌ها از این طریق می‌توانند به تولید سنتی ابریشم برای بافندگی بپردازند. نخ‌های ابریشم تولیدشده به این روش معمولاً در تهیه‌ی فرش‌های چله ابریشم استفاده می‌شوند که جزو فرش‌های گران‌بها و باارزش به‌شمار می‌روند.

دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند در کنار یادگیری این هنر-صنعت و تولید نخ‌های ابریشم مرغوب، به تولید هنر دستی بافت و نساجی بپردازید که یکی از شاخه‌های صنایع دستی ایران است.