جشن شب یلدا در ایران؛ ریشه‌ها و آداب و رسوم

بلندترین شب سال، کوتاه‌ترین فاصله با یک رسم هزاران‌ساله است. شب یلدا در ایران، آیینی است که هشت هزار سال پیش باستانیان ما برای پاسداشت نور و امید برپا کردند؛ شبی که مرز میان تاریکی و روشنایی است و ایرانیان با گردهم‌آیی، داستان‌گویی و مهرورزی، آن را جشن می‌گیرند. این رسم، امروز نه‌فقط یک سنت، بلکه بخشی از هویت فرهنگی ایرانیان است.

در سال‌های اخیر، شب یلدا به‌عنوان یکی از کهن‌ترین آیین‌های جهان، در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت رسیده است. اگر می‌خواهید بدانید چرا این شب از گذشته تا امروز با این همه شکوه زنده مانده، چه نمادهایی در آن معنا دارد و چگونه مردم ایران آن را جشن می‌گیرند، با این مطلب از دستی بر ایران همراه باشید.

یلدا نه فقط یک سنت کهن، بلکه پیوندی زنده میان ایران باستان و امروز است؛ آیینی که با مفهوم امید و روشنایی، جاودان مانده است.

-محمدجواد مشکور

ریشه‌های شب یلدا در ایران

پدران و مادران ما از دیرباز می‌دانستند که از شب یلدا به‌بعد، به‌تدریج روزها طولانی‌تر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند. علاوه بر این، معتقد بودند که تاریکی نماد شر و بدی‌هاست. به بیان دیگر، درنتیجه‌ی چنین اعتقادی، اولین روز پس از شب یلدا به‌منزله‌ی روز پیروزی خورشید و نور بر نیروهای شر و تاریکی قلمداد می‌شد. همین موضوع دلیل برپاداشتن جشن بود.

نام دیگر جشن شب یلدا در ایران، شب چله است. علت این نام‌گذاری آغاز یک دوره‌ی چهل‌روزه در زمستان محسوب می‌شود. مطابق تقویم باستانی ایرانیان، این دوره‌ی چهل‌روزه از ۲۲ دسامبر آغاز و تا ۳۰ ژانویه ادامه می‌یافت. تصور بر این بود که چهار روز پایانی این دوره سردترین روزهای زمستان را شکل می‌دهند.

رسوم و سنن شب یلدا در ایران

در اقصی نقاط ایران، اقوام مختلف ایرانی، این شب را به شیوه‌های مختلف و طبق آداب و رسوم محلی خودشان جشن می‌گیرند. خانواده‌ها و قوم‌و‌خویش و دوستان در چنین شبی تا سپیده‌دم دور هم جمع می‌شوند و از این شب لذت می‌برند. مطابق اعتقادات ایرانیان باستان، در چنین شبی نیروهای شر در اوج قدرتشان بودند. بنابراین، مردمان با برپاداشتن جشن به این منوال، می‌توانستند از خود و عزیزانشان در برابر بدی و بداقبالی محافظت کنند.

بیشتر این دورهمی‌ها نزد پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها شکل می‌گرفت و همه‌ی افراد خانواده و فامیل شب را نزد آنان به صبح می‌رساندند. همواره رسم بر آن بوده است که در طی برپایی جشن شب یلدا در ایران، میهمانان با انواع میوه، شیرینی و تنقلاتی همچون خشکبار و آجیل، به‌همراه چای و دمنوش‌های گیاهی پذیرایی شوند.

در چنین شبی، در شهرهای مختلف ایران، مراسم متفاوتی برگزار می‌شود. معمولاً مهمانی با صرف شام همراه است و پس از آن، بزرگ‌تر‌ها برای دیگران داستان‌ها و حکایت‌هایی نقل می‌کنند. یکی دیگر از سنت‌های خاص این شب، خواندن شاهنامه و مراجعه به دیوان حافظ است که از محبوب‌ترین سرگرمی‌های این شب به حساب می‌آید.

از دیگر آداب خاص این جشن، مربوط به تازه عروس و دامادهاست. مرد جوانی که به‌تازگی نامزد کرده در چنین شبی، هفت جور میوه و هدیه‌های گوناگون به منزل نامزدش می‌فرستد. در برخی نقاط ایران، بانوی جوان و خانواده‌اش نیز برای پاسخ‌دادن به این رسم محبت‌آمیز، هدایایی را به منزل مرد جوان می‌فرستند.

از‌جمله‌ی دیگر رسوم و سنت‌های جشن شب یلدا در ایران، تزیین و چراغانی خانه و حیاط منازل با شمع است. اگرچه این رسم به دوران پیش از اختراع برق بازمی‌گردد، امروزه نیز به همان صورت قدیمی خود رواج دارد. روشنی و حال‌و‌هوای شمع لذت دیگری دارد که باعث می‌شود اکثراً ترجیح دهند که این رسم را زنده نگه دارند.

خوراکی‌ها و نوشیدنی‌ها در کانون مراسم شب یلدای ایرانیان

از میان تمام خوراکی‌ها و نوشیدنی‌های مرسوم در شب یلدا، نمونه‌های زیر رواج بیشتری دارند:

• میوه‌ها: هندوانه، انار، سیب سرخ، گلابی و خرمالو و لبو.

سه میوه‌ی نخست از همه مهم‌ترند. در دوران پیش از اسلام و هنگامی که نیاکان ما پیرو آیین مهر بودند، سرخی رنگی بود که به‌دلیل تشابه آن با طلوع فجر، نماد خورشید به حساب می‌آمد. بنابراین، این میوه‌های سرخ‌رنگ، در زمره‌ی اصلی‌ترین میوه‌های شب یلدا قرار دارند. در عین حال، در بین ایرانیان چنین باوری وجود داشته است که خوردن هندوانه در چنین شبی، شخص را از گرمای شدید تابستان و بیماری‌های ناشی از آن مصون نگه می‌دارد.

• آجیل: مخلوطی از خشکبار مختلف که رایج‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از پسته، بادام، فندق و نیز کشمش و سایر میوه‌های خشک مانند انجیر و قیسی و سنجد به‌همراه تخمه هندوانه، تخمه کدو و گندم برشته. خشکبار ممکن است بوداده یا خام یا ترکیبی از آن‌ها باشند.
• نوشیدنی‌ها: چای و انواع دمنوش‌های گیاهی و شربت‌های سنتی. اگر برف هم باریده باشد، ترکیبی از برف و شیره انگور یک نوشیدنی به‌یاد‌ماندنی از جشن شب یلدا در ایران است که در خاطره‌ها باقی خواهد ماند.
• شام: در صورت امکان، سبزی‌پلو با ماهی. در غیر این صورت، بسته به اینکه در کدام ناحیه ایران زندگی می‌کنید، ممکن است شام متفاوت باشد. رشته‌پلو، انارپلو، قیمه‌نثار، کلم‌پلوی شیرازی، کوفته تبریزی، خورشت مرغ ناردون، خورشت فسنجان با اردک، آش لبو و آش انار برخی از غذاهای مرسوم شب یلدا در مناطق مختلف ایران است.

بزرگداشت آغاز زمستان

فقط در ایران نیست که مردم آغاز زمستان را جشن می‌گیرند. سایر مناطق دنیا که جشن‌های مشابهی دارند، عبارت‌اند از:

• پاکستان، ژاپن، چین، کره، فیلیپین، تایلند، ویتنام، اسکاتلند، بولیوی، پرو، اکوادور، باهاماس، جامائیکا، کارولینا، ویرجینیا، روسیه و… .

مردمان مختلف در بسیاری از نقاط دنیا مطابق رسوم محلی‌شان به زمستان خوشامد می‌گویند و این شب را جشن می‌گیرند.