خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها-کوروش دیباج: اصفهان، شهری که روزگاری با مناره‌ها، بازارها و خانه‌های تاریخی‌اش در جهان شهره بود، امروز بیش از همیشه درگیر پرسش‌های اساسی از مدیریت شهری است. آیا نهادی که ادعای حفاظت از میراث چندصدساله این شهر را دارد، واقعاً حافظ آن بوده است یا بخشی از خاطره تاریخی را قربانی توسعه کوتاه‌مدت کرده است؟ نیم قرن از تأسیس سازمان نوسازی و بهسازی شهر می‌گذرد؛ سازمانی که قرار بود زندگی را به بافت‌های کهن بازگرداند، اما کارنامه آن با تناقض‌ها و پرونده‌های پرحاشیه‌ای شهرداری اصفهان مانند تخریب حمام خسروآقا و پروژه میدان عتیق لکه‌دار شده است. آیا این اقدامات، حفاظت واقعی است یا محافظت از صورت مسئله؟
خبرگزاری مهر در مجموعه گزارش‌های تخصصی خود، به بررسی سیاست‌ها، اقدامات و چالش‌های نهادهای مسئول حفاظت از بافت تاریخی اصفهان پرداخته و در این مسیر، عملکرد و موانع پیش‌روی اداره کل میراث فرهنگی، شهرداری، اداره کل اوقاف و امور خیریه و دانشگاه هنر اصفهان را واکاوی می‌کند. بخش نخست این گزارش‌ها، گفت‌وگو با امیر کرم‌زاده، مدیر کل میراث فرهنگی استان اصفهان، بود که تحت عنوان «تصمیمات متناقض نهادها بافت تاریخی اصفهان را فرسوده کرد» منتشر شد. او در این گفت‌وگو با صراحت اعلام کرد: «بزرگ‌ترین چالش اصفهان در حفاظت از بافت تاریخی این است که ما نمی‌خواهیم خودمان را با میراث فرهنگی هماهنگ کنیم؛ این بزرگ‌ترین مشکل است. ما برای حفاظت از میراث فرهنگی، برای اینکه بافت تاریخی زنده باشد و زندگی در آن جریان داشته باشد، هیچ برنامه مشخصی نداریم.» این اعتراف، تصویر روشنی از فقدان هماهنگی و سیاست‌گذاری منسجم در حوزه حفاظت از اصفهان تاریخی ارائه می‌دهد.
در شرایطی که بسیاری از بافت‌ها و بناهای ارزشمند تاریخی در معرض آسیب و فراموشی قرار دارند، پرسش از نقش شهرداری اصفهان نه تنها ضرورت تاریخی دارد، بلکه مطالبه‌ای حقوقی و اخلاقی است. چه کسی مسئولیت تخریب‌ها را بر عهده گرفته و چه مکانیزم‌هایی برای جلوگیری از تکرار آنها طراحی شده است؟ چرا بسیاری از بناها هنوز در انتظار ثبت و مرمت هستند و بودجه‌های ملی و بین‌المللی به درستی هدایت نمی‌شوند؟
در این بستر، گفت‌وگوی ما با محمدعلی ایزدخواستی، مدیرعامل سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان و مسئول بافت تاریخی، فرصتی است برای بررسی هم دستاوردها و هم نقاط تاریک نیم قرن مدیریت شهری در حوزه میراث تاریخی؛ گفت‌وگویی که می‌تواند تصویری روشن از عملکرد شهرداری و موانع پیش روی حفاظت واقعی از اصفهان تاریخی ارائه دهد.
بسیاری از شهرهای تاریخی کشور، نهادهای حفاظت از بافت را مستقیماً در بدنه مدیریت شهری خود ایجاد کرده‌اند. چرا شهرداری اصفهان این مسئولیت خطیر را صرفاً به سازمان نوسازی و بهسازی سپرده است؟ آیا این اقدام تاکنون به حفاظت واقعی از میراث تاریخی منجر شده یا صرفاً ظاهر امور حفظ شده است؟
نیم قرن از تأسیس سازمان نوسازی و بهسازی شهر اصفهان می‌گذرد. در سال ۱۳۵۴ این سازمان به عنوان اولین سازمان نوسازی و بهسازی کشور تشکیل شد که هدف اصلی آن حفاظت از بافت‌ها و ابنیه تاریخی، احیای و رونق آنها بوده است. نکته مهم این است که اصفهان به عنوان یک شهر تاریخی، نخستین پرسش‌ها را در این حوزه ایجاد کرد که شهرداری هم وظیفه‌ای در قبال بافت تاریخی دارد.
تصویری که امروز از اصفهان تاریخی در ذهن داریم، اگر شهرداری اصفهان در این نیم قرن گذشته، به ویژه در سی سال اخیر، در حوزه بافت تاریخی کاری انجام نمی‌داد، چه بود؟ مناره‌های بسیاری که مرمت شده‌اند، کاروانسراهایی که احیا شده‌اند، بازارهایی که مرمت شده و احیا شده‌اند، خانه‌های تاریخی که مرمت شده‌اند، مساجدی که مرمت شده‌اند، همه نشان‌دهنده تلاش‌های شهرداری است.
گوشه‌ای از این عملکرد سخن از فضاهای شهری‌ای که احیا شده یا دارد احیا می‌شود و زندگی را به بافت تاریخی می‌بخشد و صدها بنای تاریخی مرمت شده و از نابودی نجات یافته است. صدها پروژه مرمتی شهری در بافت تاریخی اصفهان در سال‌های گذشته اجرا شده که در برخی پهنه‌ها باعث شده بافت تاریخی به بافتی پررونق تبدیل شود. به عنوان نمونه، خانه‌های تاریخی در محله جلفای اصفهان تا این اندازه رونق دارند که نتیجه پروژه‌های مرمت شهری است که سازمان نوسازی بهسازی در جلفا انجام داده است. در چهار سال گذشته بیش از ۱۰۰ پروژه مرمت بنای تاریخی و حفاظت از بافت تاریخی در شهر اصفهان اجرا شده است و امروز پهنه دردشت و باباقاسم و درب امام دارد به پهنه‌ای حفاظت شده بدل می‌شود.
اگر این اقدامات در پنجاه سال گذشته انجام نشده بود، اصفهان چه تصویری داشت؟ مناره‌های زیادی از بین رفته بودند، بازارها فرو ریخته بودند و پیوستگی بازار بزرگ وجود نداشت. بیش از صد دهنه بازار که خراب شده بودند، احیا نشده بودند. حسینیه‌ها، مساجد، تکایا و کاروانسراهایی که در شرف نابودی بودند و یا نابود شده بودند. این‌ها نشان‌دهنده پرونده‌ای بزرگ از حفاظت شهرداری است.
اگر به رویکرد شهرداری‌های شهرهای تاریخی کشور نگاه کنیم، می‌بینیم که درخشان‌ترین پرونده را شهرداری اصفهان به واسطه فعالیت سازمان نوسازی و بهسازی دارد. وقتی کیفیت مرمت‌ها را با سایر شهرها مقایسه می‌کنیم، فاصله بسیار زیادی وجود دارد و اصفهان سعی کرده بهترین شیوه‌های مرمت را به کار برد. این ترکیب اتفاق‌ها باعث شده اصفهان هنوز نام شهر تاریخی را یدک بکشد و به میزان قابل توجهی مدیون این خدمات است.
شما ادعا می‌کنید شهرداری طی پنج دهه گذشته کارنامه موفقی داشته، اما تخریب‌هایی مانند حمام تاریخی خسروآقا نشان‌دهنده نقاط ضعف جدی است. چگونه می‌خواهید این تناقض آشکار را توجیه کنید و چه برنامه فوری برای جلوگیری از تکرار چنین فجایعی دارید؟
شهرداری مجموعه‌ای بسیار بزرگ با مأموریت‌های متنوع است و این مأموریت‌ها گاهی با یکدیگر اصطکاک دارند. در پنجاه سال گذشته، به ویژه سی سال اخیر، سازمان نوسازی تمام تلاش خود را برای خدمت به بافت تاریخی به کار برده است. پرونده مرمت حمام خسرو آقا نیز در دست شهرداری است. اگر در گذشته اشتباهی شده، اکنون شهرداری تلاش کرده حداقل‌های باقی‌مانده از آن بنا را مرمت کند. این نشان‌دهنده رویکرد اصلاحی است.
عملکرد چهار سال گذشته شهرداری ترکیبی از نظرات شهردار، شورای شهر و اقدامات سازمان نوسازی است و یک رویکرد پیشرو در حفاظت از بافت تاریخی به شمار می‌رود. مدیریت ارشد شهری به نقطه‌ای رسیده که بافت تاریخی و شهر تاریخی را به عنوان مهم‌ترین هویت خود پذیرفته است. به عنوان نمونه، سرمایه‌گذاری‌هایی که در دو سال گذشته در گذر کمر زرین انجام شده، نشان‌دهنده این تغییر رویکرد است. شهرداری در این مکان سرمایه‌گذاری کرده، کاوش‌های باستان‌شناسی انجام داده و این محوطه را به یکی از مهم‌ترین موزه سایت‌های باستان‌شناسی شهری کشور تبدیل کرده است.
اگر اقدامات شهرداری مؤثر بوده، پس چرا خانه‌های ابواسحاقیه، پل‌های تاریخی و حتی میدان نقش جهان هنوز در وضعیت بحرانی هستند؟ آیا این نشان‌دهنده ناکارآمدی مدیریت شهری یا فقدان هماهنگی میان نهادهای متولی نیست؟
قسمت قابل توجهی از حفاظت‌هایی که صورت نگرفته، به دلیل ناقص بودن پرونده‌ها است. مثلاً خانه‌های ابواسحاقیه که پس از ده‌ها سال تازه ثبت شده‌اند، یعنی حداقل کار حفاظتی که ثبت آن بوده، اینقدر به طول کشیده است. شهرداری تنها یک حلقه از این زنجیره است و متولی اصلی حفاظت همه بناهای تاریخی نیست، بلکه نقش کمکی و حمایتی دارد. بناهای ملی مانند پل‌های تاریخی و میدان نقش جهان که میراث ملی محسوب می‌شوند، باید با بودجه‌های ملی حفاظت شوند. این بودجه‌ها باید توسط نهادهای بالادستی و ملی گسیل شوند.
سوال این است که چرا کسی پیگیر نشده که بودجه‌های ملی و جهانی به سمت این بناها هدایت شود؟ بیش از صدها اثر ثبت ملی شده توسط میراث فرهنگی وجود دارد که چه کسی باید پیگیری کند بودجه برای آنها تأمین شود؟ آیا باید انتظار داشته باشیم این هزینه‌ها از بودجه شهرداری که از محل عوارض شهروندان است تأمین شود؟ این پرسش‌های مهمی است که باید پاسخ داده شود. اگر به این موضوع به خوبی نگاه کنیم، می‌بینیم که شهرداری در مقابل وظایف خود ده‌ها برابر عمل کرده است، در حالی که دستگاه‌های دیگر به اندازه جایگاه‌شان کار نکرده‌اند.
محدوده اختیارات شهرداری در حفاظت از بافت تاریخی تا چه حد واقعی است؟ با توجه به نقش پراکنده و ناکارآمد میراث فرهنگی و سایر نهادها، شهرداری تا چه اندازه در این حوزه تنها مانده و چه محدودیت‌های قانونی یا اجرایی مانع ایفای مسئولیت تاریخی آن شده است؟
شهرداری دست تنهاست. طبق قانون شهرداری‌ها، وظایف اصلی شهرداری عمدتاً خدماتی و نگهداشت شهر است. هزینه‌های اداره شهر بسیار زیاد است و منابع آن از عوارض مردم تأمین می‌شود.
حفاظت از بناهای تاریخی وظایف زیادی دارد که بسیاری از آنها بر دوش دستگاه‌های دیگر است؛ مثلاً اوقاف که مالک بسیاری از بناهای نفیس تاریخی است، نقش بسیار کم‌رنگی در حفاظت دارد. بسیاری از مساجد اوقافی رها شده و بودجه یا برنامه‌ای برای حفاظت آنها وجود ندارد.
اداره کل میراث فرهنگی استان نیز با بودجه محدود تلاش‌هایی انجام داده اما نسبت به شهرداری که در شهر اصفهان فعالیت می‌کند، عملکردش فاصله زیادی دارد. این هم در درجه اول باز می‌گردد به تخصیص دهندگان بودجه در دستگاه‌های دولتی که سهم کمی را برای میراث استان اصفهان با انبوهی از بناهای تاریخی درنظر می‌گیرند.
دانشگاه هنر اصفهان که یکی از قطب‌های علمی کشور در رشته‌های مرمت و معماری است، تاکنون نتوانسته به اندازه توان خود در حفاظت از بافت تاریخی نقش مؤثری ایفا کند. امروزه یکی از مشکلات حفاظت از بافت تاریخی، کمبود جدی نیروی متخصص و کارآمد است. آیا این زیبنده شهری است که یکی از دانشگاه‌های مهم کشور را در خود جای داده است.
ما معمولاً بیشترین نقد را به کسی وارد می‌کنیم که بیشترین کار را انجام می‌دهد و کمتر به دستگاه‌هایی که نقش کمتری دارند توجه می‌کنیم.
وضعیت منابع و اعتبارات شهرداری برای اجرای پروژه‌های مرمت و حفاظت چگونه است؟ آیا این منابع محدود واقعاً پاسخگوی حفاظت از حجم عظیم و ارزشمند بافت تاریخی اصفهان هستند یا شهرداری مجبور است میان حفاظت و توسعه مصالحه کند؟
خیر، نبود اعتبارات کافی باعث شده که بسیاری از پروژه‌های شهری با مشکلات مواجه شوند. وظایفی که بر عهده دستگاه‌های دیگر است، گاهی به شهرداری تحمیل می‌شود که صحیح نیست. شهرداری کلانشهرها نیز در دهه‌های اخیر با مشکلات جدی بودجه روبه‌رو بوده‌اند که این کار را سخت‌تر می‌کند. از سویی تعداد بناهای تاریخی شهر خیلی بیشتر از کل اعتبارات ما و میراث است که باید به حال این امر فکری کرد.
با توجه به پراکندگی و ناکارآمدی نهادهای دولتی و حاکمیتی، چه راهکار عملی و فوری برای افزایش هماهنگی، مسئولیت‌پذیری و مشارکت بخش خصوصی دارید تا حفاظت از بافت تاریخی اصفهان از شعار به عمل تبدیل شود؟
دستگاه‌های حاکمیتی باید جدی‌تر وارد میدان شوند و مسئولیت خود را در حفاظت از بافت تاریخی بپذیرند. صنایع سنگین و بخش خصوصی که آلودگی زیست‌محیطی ایجاد می‌کنند، باید بخشی از درآمد خود را صرف حفاظت از بافت و بناهای تاریخی کنند. متأسفانه تاکنون چنین مشارکتی دیده نشده است. میراث فرهنگی به تنهایی نمی‌تواند بار همه مسئولیت‌ها را به دوش بکشد و شهرداری هم نمی‌تواند تمامی مشکلات را به تنهایی حل کند. وقتی آلودگی صنایع باعث می‌شود کالبد بناهای تاریخی به ویژه تزئینات آنها آسیب ببیند، چه کسی باید این را جبران کند؟ خیلی‌ها از زیر نقش‌شان فرار می‌کنند و نتیجه این شده که می‌بینید.
ادامه این گفت و گو در روزهای آتی منتشر می‌شود
